Οι αρετές του στωικισμού | Συνέντευξη του Massimo Pigliucci στο ΒΗΜΑgazino

Συνεντεύξεις Αύγουστος 24, 2021

Διαβάστε τη συνέντευξη που παραχώρησε ο Massimo Pigliucci στον Γιώργο Νάστο και στο ΒΗΜagazino για την αρχαία φιλοσοφία που μπορεί να δώσει νόημα και περιεχόμενο στη σύγχρονη ζωή. Αφορμή στάθηκε το νέο του βιβλίο Πώς να είμαστε Στωικοί: Αρχαία σοφία για τη σύγχρονη ζωή (μετάφραση: Αντωνία Γουναροπούλου).

Καθηγητής Φιλοσοφίας στο City College της Νέας Υόρκης, ο Ιταλός Μάσιμο Πιλιούτσι έχει διδακτορικά στη Γενετική, στην Εξελικτική Βιολογία και στη Φιλοσοφία. Παράλληλα με την ακαδημαϊκή του καριέρα, έχει εκδώσει δεκατέσσερα βιβλία. Ενα από αυτά, με τίτλο Πώς να είμαστε Στωικοί: Αρχαία σοφία για τη σύγχρονη ζωή, αγαπήθηκε πολύ από τους αναγνώστες, βρέθηκες στις λίστες των ευπώλητων και κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ικαρος. Στις σελίδες του πονήματός του, ο Πιλιούτσι μας προσφέρει τόσο έναν προσιτό οδηγό της στωικής φιλοσοφίας όσο και πρακτικές πνευματικές ασκήσεις και συμβουλές που οδηγούν στην εσωτερική γαλήνη ακόμη και όταν όλα γύρω μας μοιάζουν γκρίζα.

Πώς να είμαστε Στωικοί

Στο «Πώς να είµαστε Στωικοί» γίνεται ξεκάθαρο ότι ο αγαπηµένος σας φιλόσοφος είναι ο Επίκτητος. Ποιοι είναι οι λόγοι αυτής της προτίµησης;

«Ο Επίκτητος ήταν πολύ ενδιαφέρων τύπος. Γεννήθηκε σκλάβος, στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε το αληθινό όνομά του. Τον έφεραν στη Ρώμη και όταν τον απελευθέρωσαν, εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο περιζήτητους δασκάλους των αρχών του 2ου αιώνα. Εζησε μια εξωπραγματική ζωή. Δεν ήταν ο μόνος από τους Στωικούς. Ο Μάρκος Αυρήλιος υπήρξε αυτοκράτορας, ο Σενέκας ήταν γερουσιαστής, θεατρικός συγγραφέας και σύμβουλος του Νέρωνα. Παρ’ όλο που απολαμβάνω και τα δικά τους διδάγματα, ο Επίκτητος με γοητεύει σε ένα πολύ πιο βασικό επίπεδο: μου αρέσει το χιούμορ του, το οποίο συνορεύει με τον σαρκασμό, και ο λόγος του που είναι πολύ καθαρός, χωρίς καθόλου φτιασίδια».

Θα µπορούσαµε να πούµε ότι σε εποχές κρίσης η σηµασία της στωικής φιλοσοφίας αποκτά άλλη αξία;

«Ο στωικισμός είναι μια φιλοσοφία ζωής, άρα έχει αξία σε οποιαδήποτε εποχή, ανεξάρτητα από το αν υπάρχει μια πανδημία ή κάποια άλλη σοβαρή κρίση. Είναι μια καλή φιλοσοφία γιατί οδηγεί στην αρετή: σε βοηθά να καταλάβεις σε τι θα έπρεπε να δίνεις αξία και πώς να διάγεις έναν χρήσιμο και αγαθό βίο, να αγαπάς τους άλλους, να αντιμετωπίζεις ακόμη και τους αγνώστους σαν φίλους. Σου δείχνει επίσης πώς να διαχειρίζεσαι τα εμπόδια που εμφανίζονται στον δρόμο σου και όλοι βιώνουμε απώλειες και δυσκολίες. Οσον αφορά την πανδημία πάντως, θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Ο Σενέκας είχε σταλεί εξόριστος στην Κορσική, την οποία τώρα θεωρούμε έναν υπέροχο προορισμό, όμως τότε ήταν ένας τόπος σκληρός. Δεν μπορούσε πια να δει τους συγγενείς του, ούτε να παραστεί σε κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, ήταν απομονωμένος όπως εμείς κατά το lockdown. Πώς αντιμετώπισε αυτή τη συνθήκη; Εστίασε σε όσα μπορούσε να κάνει. Δεν είχε τη δυνατότητα να πάει στο θέατρο, αλλά μπορούσε να διαβάσει ένα καλό βιβλίο. Δεν μπορούσε να κουβεντιάσει με τον αδελφό του, αλλά είχε την επιλογή να κάνει εκεί όπου βρισκόταν έναν καινούργιο καλό φίλο. Οταν δεν μπορείς να ελέγξεις τα πράγματα, είναι άχρηστο να σκέφτεσαι μονίμως τι έχεις χάσει, βυθίζεσαι έτσι στη μελαγχολία. Πρέπει να βλέπεις τις αντιξοότητες ως πρόκληση, σαν ένα τεστ στο οποίο πρέπει να ανταποκριθείς. Το θέμα δεν είναι να είσαι αισιόδοξος αλλά ρεαλιστής και να επικεντρώνεσαι σε ό,τι έχεις. Κάποιοι φυσικά περνούν πιο δύσκολα σε σχέση με τους άλλους, ένας που έχασε κάποιον κοντινό του δεν δυσκολεύτηκε το ίδιο με κάποιον που απλώς χρειάστηκε να μείνει κλεισμένος στο σπίτι του για ορισμένους μήνες. Η συμβουλή ωστόσο παραμένει η ίδια: δες τι σου έχει μείνει και τι μπορείς να κάνεις».

Οι Στωικοί αισθάνονταν ανέκαθεν πολίτες του κόσµου. Η σηµερινή τεχνολογία µπορεί να µας διευκολύνει να ταυτιστούµε µαζί τους;

«Θα περίμενε κανείς ότι το Internet και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα μας οδηγούσαν σε μια πιο κοσμοπολίτικη αντίληψη της ζωής, όμως παρατηρούμε το αντίθετο. Κυριαρχούν η εσωστρέφεια, ο εθνικισμός, ο λαϊκισμός. Η κατασκευή μιας ταυτότητας είναι πολύ σημαντικό πράγμα και ο στωικισμός δεν την αρνείται. Μας λέει όμως ότι η πιο σημαντική μας ιδιότητα είναι αυτή του ανθρώπου. Ολα τα υπόλοιπα είναι ρόλοι στους οποίους αξίζει να ανταποκριθεί κανείς με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, όμως το πιο ουσιώδες είναι να αντιμετωπίζει τους συνανθρώπους του με σεβασμό και αξιοπρέπεια. Και να φροντίζει να μην επιβαρύνει τις συνθήκες ζωής στον πλανήτη».

Πώς να είμαστε Στωικοί

Οι Στωικοί έδιναν επίσης βαρύτητα στα πρότυπα. Υπάρχουν σήµερα προσωπικότητες που θα µπορούσαν να λειτουργούν ως φάροι;

«Τον λόγο για τον οποίο θα έπρεπε να έχουμε πρότυπα τον είχε εξηγήσει ωραία ο Σενέκας: δεν θα μάθεις ποτέ πόσο στραβός είσαι αν δεν συγκριθείς με έναν ολόισιο χάρακα. Αυτό δεν σημαίνει ότι αυτά τα πρότυπα πρέπει να είναι τέλεια, κάτι σαν άγιοι: η τελειότητα δεν είναι μέρος αυτού του κόσμου. Για εμένα προσωπικά, υπόδειγμα προσωπικότητας αποτελεί η Σούζαν Φάουλερ, η οποία μάλιστα, όπως έμαθα πρόσφατα, εφαρμόζει πρακτικά τον στωικισμό. Ηταν στέλεχος της πολυεθνικής Uber και με τις καταγγελίες της έριξε φως στην κουλτούρα σεξουαλικής παρενόχλησης που μάστιζε τους χώρους εργασίας της εταιρείας. Ρίσκαρε πολλά –τη φήμη, την καριέρα της–, αλλά το έκανε για κάτι που θεωρούσε σημαντικό. Σήμερα δουλεύει στους New York Times. Είχε τα κότσια να ακολουθήσει αυτό που της έλεγε η συνείδησή της και για εμένα αποτελεί σημείο αναφοράς. Οι έφηβοι ακτιβιστές που προσπαθούν να μας αφυπνίσουν όσον αφορά τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης θα έπρεπε επίσης να αποτελούν παραδείγματα για όλους μας. Ο καθένας μας έχει φυσικά και τις προσωπικές του αναφορές. Ο θετός παππούς μου, ένας άνδρας με τον οποίο δεν είχαμε συγγένεια εξ αίματος, ήταν ένας από τους πιο καλοσυνάτους ανθρώπους που γνώρισα ποτέ και φρόντισε με αυταπάρνηση εμένα και τον αδελφό μου.

Οι Στωικοί είχαν ωστόσο και ινδάλματα από τον χώρο του μύθου. Θαύμαζαν τον Οδυσσέα επειδή ήταν θαρραλέος, ευφυής και απέρριψε δύο φορές την αθανασία προκειμένου να γυρίσει στην οικογένεια και στην πατρίδα του. Αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν τέλειος. Αφηνε τον θυμό να τον κυριεύσει, σκότωσε τους επίδοξους μνηστήρες της συζύγου του, έκανε πολλά για τα οποία δεν θα έπρεπε να είναι περήφανος. Προσωπικά, γοητεύομαι από τον Spiderman. Την πεποίθησή του ότι η μεγάλη δύναμη συνεπάγεται μεγάλη ευθύνη τη βρίσκω σοφή. Ολοι έχουμε κάποιας μορφής εξουσία και θα έπρεπε να τη χρησιμοποιούμε για το καλό. Μου αρέσει επίσης το ότι δεν χάνει την αίσθηση του χιούμορ του, κάνει συνεχώς αστεία σχόλια και παρ’ όλο που στη ζωή του συναντά πολλές δυσκολίες, δεν τους επιτρέπει να τον πτοούν, ούτε αμελεί το καθήκον του. Τα πρότυπα μας βοηθούν να βελτιωθούμε και να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι».

Πώς να είμαστε Στωικοί

Ποια από τις πρακτικές πνευµατικές ασκήσεις του στωικισµού ήταν για εσάς πιο δύσκολο να εφαρµόσετε;

«Η πιο δύσκολη για εμένα ήταν το λεγόμενο premeditatio malorum, η αρνητική αναπαράσταση, το να σκέφτεσαι προληπτικά για τα άσχημα που θα μπορούσαν να σου συμβούν. Οι Στωικοί μας καλούν να αναπαραστήσουμε με τη φαντασία τη χειρότερη δυνατή εξέλιξη σε κάθε σημαντική κατάσταση της ζωής μας, ώστε να μην είμαστε απροετοίμαστοι αν τυχόν επαληθευτούν οι δυσοίωνες προβλέψεις μας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι λειτουργεί αυτή η άσκηση, ότι βοηθά να έχεις καλύτερο έλεγχο των αντιδράσεών σου μπροστά σε μια δυσκολία. Προσωπικά, όμως, δεν μπορώ εύκολα να συγκεντρωθώ και να αρχίσω να φαντάζομαι πράγματα. Κατέφυγα λοιπόν σε μια επαληθευμένη μέθοδο που έκαναν και οι αρχαίοι, άρχισα να κάθομαι και να γράφω, κρατάω κάτι σαν ημερολόγιο με πιθανές αναποδιές».

Διαβάστε τις πρώτες σελίδες εδώ.

Έτικέττες:
Massimo Pigliucci
,
ΒΗΜΑgazino
,
Εφημερίδα Το Βήμα
,
Πώς να είμαστε Στωικοί
,
Συνέντευξη