Ιουλίτα Ηλιοπούλου: «Απ’ την απλότητα στην αισθητική, απ’ την αθωότητα στην ηθική»

Συνεντεύξεις Ιανουάριος 2, 2023

Η ποιήτρια μιλάει στον Δημήτρη Δουλγερίδη για την εφημερίδα Τα Νέα, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της Ο Ελύτης για παιδιά, όπου αναλύονται οι βασικές έννοιες στην ποίηση του κορυφαίου νομπελίστα με τρόπο που αφορά τη νεότερη γενιά αναγνωστών.

Ο Ελύτης για παιδιά

Επρεπε να αναζητήσει από την αρχή τις λέξεις κάτω από την κρούστα των στερεοτύπων με την οποία συχνά πυκνά καλύπτεται η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Τον «γρήγορο ίσκιο πουλιών», «την ολοπράσινη επιτυχία των φύλλων», «κάπου ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη». Ειδικά για την περίσταση - Ο Ελύτης για παιδιά - η Ιουλίτα Ηλιοπούλου είχε μαζί της έναν συναναγνώστη: τον «Αγγελο», ο οποίος συμμετέχει σε έναν διάλογο για εκείνο που έλαμπε μέσα τους, ακόμη και όταν οι δυο τους το αγνοούσαν.

Τι σημαίνει, αλήθεια, εκείνο το «για παιδιά»; Οτι πρέπει η ποίηση να κατεβεί στο παιδικό δωμάτιο, να αλλάξει όψη και να γίνει «βατή», όπως τόσες και τόσες φορές απαιτεί η ψευδεπίγραφη ανάγκη των ενηλίκων για «εκδημοκρατισμό» της τέχνης; Ή ότι πρέπει μικροί και μεγάλοι να λάβουν αντίδωρο από την προσωπική «μυθολογία» του ποιητή, εγκλωβισμένοι αναπόφευκτα σε μια άκυρη εικονοποιία, κάπου ανάμεσα στο «ποιητής του Αιγαίου» και τη μεσογειακή μεταφυσική;
«Το στοίχημα είναι να μιλήσει κανείς στα παιδιά με ακρίβεια αλλά και χάρη. Χωρίς να απλοποιεί, χωρίς να περιορίζεται σε στερεότυπα» λέει η Ιουλίτα Ηλιοπούλου στη συνέντευξη που ακολουθεί. Φως, λοιπόν, αλλά περισσότερο φως - ει δυνατόν, χωρίς λεκτικές ακροβασίες και παραφορτωμένες μεταφορές, μόνο και μόνο για να περάσει το μήνυμα στα παιδιά.
Η αφήγηση του βιβλίου ξεκινά από τα πρώτα χρόνια της ζωής του ποιητή για να περάσει στις απόψεις του περί ποίησης και αρκετά μοτίβα φτάνοντας ως το Νομπέλ Λογοτεχνίας (1979) και το τέλος (1996)· «Παιδάκι δεν μου πολυμιλούσε η ποίηση [...] Τα ποιήματα χρησίμευαν για να μιλάνε τα βουνά ή τα ποτάμια, και να λεν κοινοτοπίες. Αλλωστε, οι καθηγητές μας τα προσπερνούσανε, για να τ’ απαιτήσουνε μονάχα στις εξετάσεις του Ιουνίου» θυμίζει τα λόγια του η Ιουλίτα Ηλιοπούλου από τα «Ανοιχτά χαρτιά». Ευτυχώς για όλους η ποίηση του Ελύτη - όπως και όλων των κορυφαίων - αναδεικνύεται συνεχώς μέσα από τις δημιουργικές αντιφάσεις, τις επανερμηνείες και την πολύπλευρη ανάπτυξή της. Αφορά, λοιπόν, την παιδικότητα ως συνώνυμο της ποιητικότητας: το αίσθημα που διαπερνά κάποιον όταν ξαναβλέπει το βίωμα σαν να είναι η πρώτη φορά. Να πώς ο ίδιος ο Ελύτης στα όψιμα «Ελεγεία της Οξώπετρας» επιστρέφει σε μια απορητική, φιλοπερίεργη και - τι άλλο; - παιδική μέθοδο στην προσπάθειά του να κατασκευάσει ένα ρήμα: «Ετσι κι εγώ, μαθημένος όντας να σμικρύνω τα ιώτα και να μεγεθύνω τα όμικρον / Ενα ρήμα τώρα μηχανεύομαι όπως ο διαρρήκτης το αντικλείδι του / Ενα ρήμα σε -άγω ή -άλλω ή -εύω / Κάτι που να σε σκοτεινιάζει από τη μία πλευρά έως ότου / Η άλλη σου φανεί. Ενα ρήμα μ’ ελάχιστα φωνήεντα και / Πολλά σύμφωνα κατασκουριασμένα κάπα ή θήτα ή ταυ / Αγορασμένα σε συμφερτικές τιμές από τις αποθήκες του Αδη (...)».
Αν, λοιπόν, το βιβλίο είναι γραμμένο «για παιδιά», όπως θέλει ο λευκός τίτλος μέσα στο κόκκινο φόντο του εξωφύλλου, αυτά τα παιδιά έχουν διαφορετικές ηλικίες. Και τη δύναμη που έχουν οι ίδιες οι λέξεις: «να γεννούν τα πράγματα που κατονομάζουν» (Εν λευκώ, σελ. 177).

Ο Ελύτης για παιδιά

Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία ή πρόκληση πριν ξεκινήσετε το βιβλίο όσον αφορά τη μεταφορά της ζωής και της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη στα παιδιά;

Εχω βρεθεί συχνά με παιδιά - έχω κάνει πολλές επισκέψεις σε σχολεία - κι έχω θαυμάσει το ανοιχτό μυαλό τους, την άμεση ανταπόκρισή τους στην πληροφορία, που μπορεί να καλλιεργηθεί και να γίνει γνώση, αλλά και τη γρήγορη πρόσληψη ενός ποιητικού κειμένου.
Το στοίχημα είναι να μιλήσει κανείς στα παιδιά με ακρίβεια αλλά και χάρη, θα έλεγα. Χωρίς να απλοποιεί, χωρίς να περιορίζεται σε στερεότυπα. Σελίδα τη σελίδα να ταξιδέψει τα παιδιά στην ιστορία της ζωής του ποιητή, και κυρίως να μπορέσει να τα μυήσει στο ποιητικό γίγνεσθαι. Να περιγράψει τον κόσμο του Ελύτη έτσι που το παιδί να ταυτισθεί με το παιδί Οδυσσέα και αβίαστα να ακολουθήσει την εξέλιξή του σε μέγιστο ποιητή. Η απόσταση από το Οδυσσέας στο Ελύτης να διανυθεί σιγά σιγά, ώστε ο αναγνώστης, μαζί με τα συμβάντα της ζωής του ποιητή, να καταλάβει το γιατί και το πώς έγραφε ποίηση, τι επεδίωκε, πώς διαμορφώνεται ένας κόσμος συμβόλων, ποια μπορεί να είναι η λειτουργία και η σημασία της ποίησης στη ζωή μας.

Εχετε εικόνες από τη σχέση του ίδιου του ποιητή με νεαρούς αναγνώστες; Γνώριζε πώς υποδέχονταν τα ποιήματά του στα σχολεία;

Ο Ελύτης αγαπούσε πολύ τα παιδιά, χωρίς όμως να έχει συνεχή επαφή μαζί τους. Οταν του έστελναν κάποιες ζωγραφιές ή κάρτες τις κρατούσε ως πολύτιμη αλληλογραφία. Θυμάμαι τη χαρά και την προθυμία του όταν σε μια βόλτα μας στον Ψαθόπυργο έσπευσαν παιδάκια της περιοχής να του φέρουν να υπογράψει δύο βιβλία. Ο Ηλιος ο Ηλιάτορας, άλλωστε, είναι ένα έργο ποιητικό και συνάμα αλληγορικό, που, έχοντας όλες τις αρχές της ποίησης του δημιουργού του, απευθύνεται στα παιδιά. Τον χαροποιούσε ιδιαίτερα η επαφή των παιδιών με τα ποιήματά του είτε στην τάξη είτε έξω από αυτήν. Την «κανονιστική» και μονοδιάστατη, την απλουστευτική ερμηνεία δεν αγαπούσε. Το να βλέπεις μόνο την επιφάνεια και όχι το βάθος των λέξεων και των νοημάτων μιας φράσης. Κάτι που συχνά κάνουν οι μεγάλοι και όχι τα παιδιά.

Ποια ή ποιες εικόνες από την παιδική ηλικία του Οδυσσέα Ελύτη επανέρχεται στην ποίησή του και πιθανότατα τον συνδέει με τα σημερινά παιδιά;

Η παιδική ηλικία είναι καθοριστική στη σκέψη του Ελύτη, όχι τόσο ως εικόνα που επανέρχεται όσο ως κατάσταση, ως βιωμένη εμπειρία, βαθιά και πολύτροπη. Πίστευε πολύ στη σημασία των πρώτων χρόνων που επιδρούν και ρυθμίζουν την ενήλικη ζωή. Τον προσωπικό του μύθο άλλωστε και ο Ελύτης και κάθε άνθρωπος τότε τον διαμορφώνει. Μην ξεχνάτε επίσης ότι μια από τις βασικές αξίες του Ελύτη είναι η αθωότητα. Η ικανότητα μιας άδολης, γνήσιας και ελεύθερης κατανόησης του κόσμου πέραν του συμφέροντος, πέραν των εκλογικεύσεων, πέραν και της ίδιας της ανάγκης. Η εναντίωση με την τρέχουσα πραγματικότητα είναι ένα σημείο όπου ασφαλώς κάθε παιδί ή έφηβος βρίσκει συνομιλητή και συμπαραστάτη του τον Ελύτη. Η επιθυμία μιας βαθιάς αναδιάρθρωσης του κόσμου βρίσκεται στην πηγή της ελυτικής σκέψης αλλά και της εφηβικής ψυχής. Η σημασία της φύσης, επίσης, ένα πολυεπίπεδο θέμα της ποίησης του Ελύτη αλλά και της σημερινής μας οικολογικής συνείδησης.

Ο Ελύτης για παιδιά

Ποια είναι τα στοιχεία της ποίησής του που νομίζετε ότι γοητεύουν και συγκινούν περισσότερο τα παιδιά του Δημοτικού;

Το ορατό αντίκρισμα που έχει στην ποίηση του Ελύτη και η πιο υψηλή, η πιο αφηρημένη έννοια κάνει ευκολότερα προσιτό το νόημά της, τουλάχιστον σε ένα πρώτο επίπεδο. Το φως, επίσης, είναι καθοριστικό. Διαβάζουν τα παιδιά ένα ποίημα που μπορεί να συλλαμβάνει τα μυστικά του φωτός, της γνήσιας πηγής της ζωής μας. Το φως που γίνεται ήλιος, που λάμπει στη θάλασσα, που προσδιορίζει πολλά απ’ τα χαρακτηριστικά της χώρας μας, που κάνει ορατές ακόμη και τις σκέψεις μας, είναι ένα σημαντικό σημείο συνάντησης των παιδιών με την ποίηση του Ελύτη, σημείο διασταύρωσης των συμβόλων με την πραγματικότητα, της ιδέας με την ύλη. Ο κόσμος, μάλιστα, των συμβόλων του Ελύτη είναι απόλυτα οικείος σε ένα παιδί - ξεκινά απ’ το βότσαλο, τη νεροσταγόνα, το μυριστικό χορτάρι, ένα κανάτι, μια αυλή. Μεγαλώνοντας ο μικρός αναγνώστης θα ανακαλύψει πού οδηγούν αυτά τα ταπεινά σύμβολα κι απ' τη φύση θα βγει στη μεταφυσική, κι απ’ την απλότητα στην αισθητική, κι απ' την αθωότητα στην ηθική. Η γοητεία του υπαίθρου των Προσανατολισμών, του ανοιχτού ορίζοντα της σκέψης, της εξαιρετικής σημασίας των αισθήσεων, κάνει το βιβλίο αυτό ένα ανάγνωσμα που συγκινεί την παιδική και εφηβική ψυχή.

Το βιβλίο είναι και η δική σας απάντηση στο ερώτημα «πώς μπορούμε, αν μπορούμε, να προσελκύσουμε τα παιδιά στην ποίηση»;

Κάθε βιβλίο είναι μια προσπάθεια επικοινωνίας, μετάδοσης των ιδεών και επιθυμιών μας. Πιστεύοντας στον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει η μεγάλη ποίηση στη ζωή μας, επιδιώκω, με πολλούς τρόπους είναι η αλήθεια, αυτή τη «διάδοση του μυστικού». Εν προκειμένω, τα παιδιά μπορούν με άμεσο τρόπο, γρήγορα και ουσιαστικά να συλλάβουν την ποιητική ιδέα, χωρίς προκατάληψη, χωρίς μεσολάβηση, χωρίς εκλογίκευση, μόνο και μόνο γιατί είναι παιδιά κι έχουν ευθύβολη σκέψη και κρίση. Από τους ενήλικες, από την οικογένεια συχνότερα, εξαρτάται εάν θα εξοικειωθούν ή όχι τα παιδιά με την ποίηση. Μην ξεχνάμε, βέβαια, ότι η ποιητική λειτουργία είναι εγγενής στον άνθρωπο.
Και είναι κρίμα, όχι για την ποίηση, αλλά για εμάς τους ίδιους, να μην αφήνουμε τον εαυτό μας να μετέχει σε ένα ποιητικό γίγνεσθαι που επαναπροσδιορίζει τη σχέση μας με την πραγματικότητα, που ανακαινίζει τις ιδέες μας, που μας προτρέπει σε μια άλλη ανάγνωση της ζωής. Η ποίηση του Ελύτη, είτε ως σχολικό μάθημα είτε ως κατ’ επιλογήν ανάγνωσμα, καλό είναι να παραμένει ένα ανοιχτό πεδίο ελευθερίας, άσκησης της φαντασίας, ουσιαστικής γνωριμίας με τον τόπο μας, ευχαρίστησης από τη γοητεία των λέξεων, ένα πεδίο δημιουργικότητας και πρόκλησης για το αύριο.

Ο Ελύτης για παιδιά

Έτικέττες:
Ιουλίτα Ηλιοπούλου
,
Ο Ελύτης για παιδιά
,
Τα Νέα